Titulación | Tipo | Curso | Semestre |
---|---|---|---|
2500241 Arqueología | OB | 3 | 1 |
Haber cursado previamente la asignatura "Introducción a la Arqueología".
La asignatura forma parte de la materia "Métodos y técnicas de campo y de laboratorio" del grado de Arqueología. Los 36 ECTS de asignaturas obligatorias vinculadas a la materia (Métodos y técnicas de campo en arqueología prehistórica, Métodos y técnicas en arqueología histórica, Análisis de los artefactos, Análisis y estudio de los materiales arqueológicos, Bioarqueología y Arqueología cuantitativa) tienen por objetivo la introducción a los conocimientos básicos de la metodología y las técnicas de campo y laboratorio en arqueología.
La asignatura Bioarqueología da un énfasis especial a los métodos y técnicas de análisis de restos arqueozoológicos, arqueobotánicos y antropológicos. Se presentan los métodos de descripción y análisis de la variabilidad de los datos, se introducen aspectos como la contrastación de hipótesis estadísticas, el análisis de relaciones cualitativas y cuantitativas. Los contenidos de esta materia pretenden proporcionar al alumnado los instrumentos básicos necesarios para trabajar los materiales arqueológicos como una categoría más de documentos históricos.
La asignatura tiene un carácter marcadamente práctico, se prima la docencia a partir de la resolución de problemas y las clases prácticas en los laboratorios docentes.
Bloque 1.- Arqueobotánica
- Naturaleza y especificidad de los restos arqueobotánicos
- La formación de los conjuntos arqueobotánicos.
- Métodos y técnicas de recuperación de los restos botánicos
- La determinación de los restos arqueobotánicos
- Carpología: los recursos alimentarios, productos, procesos de trabajo y consumo
- Antracología y dendrología: la gestión de los recursos forestales
- Palinología: el paisaje vegetal
Bloque 2.- Arqueozoología
- Los análisis de fauna en el marco de los proyectos de investigación arqueológica. Objetivos, tendencias y conceptos claves en arqueozoología. La integración de la problemática arqueozoológica en la investigación arqueológica.
- La naturaleza del registro paleofaunístico. Los restos de micromamíferos. Los restos de peces. Los restos de moluscos. Los restos de aves. Otras categorías de restos: anfibios, reptiles, insectos y ácaros arqueológicos: agentes y condiciones. Evaluación de los procesos arqueotafonómicos.
- La formación de los conjuntos faunísticos: la arqueotafonomía. La incorporación de los restos en los yacimientos arqueológicos: agentes y condiciones. Evaluación de los procesos arqueotafonómicos.
- La recuperación de los restos de fauna: unidades y condiciones. Representatividad de los conjuntos faunísticos: la problemática del muestreo.
- La clasificación anatómica y taxonómica de los restos de fauna. La colección de referencia. Los manuales. Problemática entorno a la determinación de especies morfológicamente próximas. La biometría. El ADN. Categorías y unidades de clasificación utilizadas en arqueozoologia. Las bases de datos y los métodos de registro.
- Determinación de la estructura de las poblaciones animales sacrificadas. La estimación de la edad. Las técnicas propuestas: desgaste dentario y evaluación del estado de fusión de las epífisis. La radiografía. La determinación del sexo. Criterios morfológicos y criterios osteométricos.
- Las modificaciones antrópicas. Las trazas vinculadas al procesado, distribución y consumo de los recursos animales. Identificación de los procesos de trabajo a partir del análisis de las modificaciones registradas en las superficies óseas. Técnicas implicadas en la preparación del alimento para el consumo: identificación y caracterización a partir del análisis de las termoalteraciones. Análisis del patrón de fracturación y su relación con el procesado y consumo de los animales y productos animales.
- El análisis espacial de los restos de fauna. La fracturación, los remontajes y las conexiones anatómicas.
- La cuantificación y el tratamiento estadístico. Representatividad de las muestras. El número de restos y el número mínimo de individuos. Frecuencias de partes esqueléticas. La estimación de la cantidad de biomasa potencialmente suministrada.
- La interpretación: el modo de gestión de los recursos animales. Tendencias en Arqueozoología.
Bloque 3.- Osteoarqueologia humana (antropología)
- Tejidos óseos, normas anatómicas, variabilidad y determinación osteológica.
- Huesos humanos del esqueleto axial
- Huesos humanos del esqueleto apendicular
- Las bases del análisis demográfico (1): la estimación de la edad de muerte.
- Las bases del análisis demográfico (2): la estimación del sexo.
- Excavación y registro de tumbas: orientación, posición, secuenciación y tafonomía funeraria.
- Los huesos humanos en la investigación de las prácticas funerarias.
La asignatura es de carácter práctico y se impartirá en los laboratorios docentes del departamento de Prehistoria.
Se articula en torno a la realización de ejercicios prácticos a través de los que se aprenderán los procedimientos del análisis de los restos arqueobiológicos.
Distribución de horas por módulo:
-Arqueozoologia: 21 horas
- Arqueobotánica: 21 horas
- Antropología: 12 horas
Nota: se reservarán 15 minutos de una clase dentro del calendario establecido por el centro o por la titulación para que el alumnado rellene las encuestas de evaluación de la actuación del profesorado y de evaluación de la asignatura o módulo.
Título | Horas | ECTS | Resultados de aprendizaje |
---|---|---|---|
Tipo: Dirigidas | |||
Clases prácticas | 50 | 2 | 1, 2, 4, 5 |
Tipo: Supervisadas | |||
Ejercicios basados en TIC | 15 | 0,6 | 1, 3 |
Tipo: Autónomas | |||
Trabajos escritos | 80 | 3,2 | 1, 3, 7, 8, 9, 10, 12, 14, 13 |
La asistencia a las clases prácticas es obligatoria; se presentarán los trabajos prácticos de los tres bloques temáticos de la asignatura.
Se harán pruebas escritas sobre los contenidos de la asignatura.
Ponderación de las actividades de evaluación:
Arqueobotánica: entrega ejercicios prácticos 24% (4 entregas, cada una representa 6%), prueba final escrita 16%
Arqueozoología: entrega ejercicios prácticos 20%, prueba final escrita 20%
Antropología: entrega ejercicio práctico 20%
Reevaluación:
El alumnado puede presentarse a la reevaluación de la asignatura siempre que cumpla los siguientes requisitos:
-Debe haber presentado todas las pruebas de la evaluación de cada bloque temático
-Debe haber realizado las prácticas.
En el momento de realización/entrega de cada actividad evaluable, el profesorado informará (Moodle, SIA) del procedimiento y fecha de revisión de las calificaciones.
El estudiante será calificado de No evaluable cuando no haya entregado más del 30% de las actividades de evaluación.
En caso de que el estudiante lleve a cabo cualquier tipo de irregularidad que pueda conducir a una variación significativa de la calificación de un determinado acto de evaluación, este será calificado con 0, independientemente del proceso disciplinario que pueda derivarse de ello. En caso de que se verifiquen varias irregularidades en los actos de evaluación de una misma asignatura, la calificación final de esta asignatura será 0.
Título | Peso | Horas | ECTS | Resultados de aprendizaje |
---|---|---|---|---|
Entrega ejercicios pràcticos | 64% | 3 | 0,12 | 1, 2, 3, 4, 5, 7, 8, 9, 10, 12, 14, 13 |
Exámenes | 36% | 2 | 0,08 | 6, 9, 11, 12, 14 |
Bloc 1.- Arqueobotànica
Manuals i obres generals:
BERIHUETE-AZORIN, Marian; MARTIN SEIJO, Maria; LÓPEZ-BULTÓ, Oriol. PIQUÉ, Raquel (eds) 2022 The missing woodland resources: archaeobotanical studies of the use of plant raw materials. Eelde: Barkhuis Publishing. Series Advances in Archaeobotany
BUXÓ, R.; PIQUÉ , R. (dir.) 2003 La recogida de muestras en arqueobotánica: objetivos y propuestas metodológicas. Museu d’Arqueologia de Catalunya, Barcelona, 71 pp.
BUXÓ, Ramon.; PIQUÉ, Raquel. 2008.Arqueobotànica. Los usos de las plantas en la Península Ibèrica. Barcelona: Ariel
HARDY, Karen. AND KUBIAK-MARTENS, Lucy (Eds) 2016. Wild Harvest: Plants inthe Hominin and Pre-Agrarian Human Worlds. Oxbow Books
HASTORF Christine; POPPER (Eds) Current paleoethnobotany: analytical methods and cultural interpretations of achaeological plant remains. Chicago, University Press: 72-85
LITYŃSKA-ZAJĄC, Maria 2018. A Man and a Plant: Archaeobotany. In: Pişkin, E., Marciniak, A., Bartkowiak, M. (eds) Environmental Archaeology. Interdisciplinary Contributions to Archaeology. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-319-75082-8_5
MARTÍN SEIJO, María; RICO REY, Aldara; TEIRA BRIÓN, Andrés, PICÓN PLATAS, GARCÍA GONZÁLEZ, Israel Ignacio; ABAD VIDAL Emilio 2010. Guía de Arqueobotánica. Xunta de Galicia. Consellería de Cultura e Turismo Dirección Xeral do Patrimonio Cultural. Guia_de_Arqueobotanica.pdf (cultura.gal)
PEARSALL, Deborah M. 2015. Paleoethnobotany. A handbook of procedures (3rd ed.). Walnut Creek, CA:Left Coast Press.
VAN ZEIST, W.; WASYLIKOWA, K. i BERHE, K.E. 1991 Progres in Old World Palaeoetnobotany. Rotterdam: Balkema.
Carpologia
ANTOLÍN, Ferran 2016.: Local, intensive and diverse? Early farmers and plant economy in the North-East of the Iberian Peninsula (5500-2300 cal BC). Barkhuis, Gröningen.
JACOMET, Stéphanie. 2006. Identification of cereal remains from archaeological sites. (2nd edition, 2006) IPNA, Universität Basel / Published by the IPAS, Basel University. Download from http://pages.unibas.ch/arch/archbot/pdf/index.html
ALONSO, Natàlia. 1999 De la llavor a la farina. Els processos agrícoles protohistòrics a la Catalunya Occidental, Monographies d’Archéologie Meditérranéenne, 4, CNRS.
ALONSO, Natàlia. 2000 “Cultivos y producción agrícola en época ibérica”, a III Reunión d’Economía Ibérica, Saguntum, Saguntum, extra 3, Valencia, 2000, pp. 25-46.
ANDERSON P. (dir.), 1992 Préhistoire de l'Agriculture. Nouvelles Approches expérimentales et ethnographiques, Monographie du CRA, nº6, p.321-339
COLLEDGE, Sue., CONOLLY, J.W., SHENNAN, S.J. 2004. Archaeobotanical evidence for the spread of farming in the East Mediterranean. Current Anthropology, 45 (4), 35-58. doi:10.1086/42208
HILLMAN, Gordon. 1981 “Reconstructing Crop Husbandry Practices from Charred Remains of Crops”, a R. Mercer (ed.), Farming Practice in British Prehistory, p.123-162.
HILLMAN, Gordon.C. 1984a “Interpretation of archaeological plant remains: the aplication of ethnographic models from Turkey” a W. van Zeist - W.A. Casparie (ed.), Plants and Ancient Man. Studies in Palaeoethnobotany, Rotterdam, p.1-41
JONES, G.E.M. 1984 “Interpretation of archaeological plant remains: Ethnographic models from Greece”, aW.van Zeist i W.A. Casparie (ed.), Plants and Ancient Man.Studies in Palaeoethnobotany, Rotterdam, p.43-61.
ZOHARY, D., HOPF, M. AND WEISS, E. 2012. Domestication of Plants in the Old World, 4th edition. Oxford: Oxford University Press.
Fitòlits
PIPERNO, Dolores. 2006. Phytoliths: a comprehensive guide for archaeologists and paleoecologists. Lanham: AltaMira Press.
PIPERNO,Dolores. 1988 Phytolith analysis. An archaeological and geological perspective. Academic Press. San Diego.
Dendrocronologia
BEHRE, K.-E. i S. JACOMET 1991 “The Ecological Interpretation of Archaeobotanical Data” a: VAN ZEIST, W.; K. WASYLIKOWA; K.-E. BEHRE Progress in Old World Palaeoethnobotany, Rotterdam, A.A. Balkema, 1991:81-108
BILLAMBOZ, A. 1996. “Tree-rings and pile dwellings in southwestern Germany: Following in the footsteps of Bruno Huber”. In Dean, J. S., Meko, D. M., and Swetnam, T. S. (eds.), Tree-Rings, Environment, and Humanity: Proceedings of the International Conference, Tucson, 1994, Radiocarbon, Tucson, AZ, pp. 471–483.
DOMÍNGUEZ-DELMÁS, Marta 2020. Seeing the forest for the trees: new approaches and challenges for dendroarchaeology in the 21st century. Dendrochronologia, 62, [125731]. https://doi.org/10.1016/j.dendro.2020.125731
Antracologia
CHABAL, Lucie. 1988 “Pourquoi et comment prélever les charbons de bois pour la période antique: les méthodes utilisées sur le site de Lattes (Hérault)” Lattara 1:187-222
CHABAL, Lucie. 1992 “La représentativité paléo-écologique des charbons de bois archéologiques issus du bois de feu” Les Charbonsde Bois, les Anciens Écosystèmes et le rôle de l’Homme. Bulletin de la Société Botanique de France, 139, Actualités Botaniques, 1992-2/3/4:213-236
DAMBLON Frederic. (ed.). 2013. Proceedings of the Fourth International Meeting of Anthracology. British Archaeological Records International Series 2486: 1-251.
LUDEMANN, T. 2002. Anthracology and forest sites: the contribution of charcoal analysis to our knowledge of natural forest vegetation in south-west Germany. In: Thièbault, S. (ed.). Charcoal analysis: methodological approaches, palaeoecological results and wood uses. British Archaeological Reports International Series 1063: 209-217.
MARGUERIE, Dominic; HUNOT, J.-Y. 2007. Charcoal analysis and dendrology: data from archaeological sites in north-western France. Journal of Archaeological Science 34: 1417–1433.
PIQUÉ, Raquel. 1999 Producción y uso del combustible vegetal: una evaluación arqueològica. Treballs d’Etnoarqueologia 3, Consejo Superior de Investigaciones Científicas, Madrid (1999)
THÉRY-PARISOT, Isabel; CHABAL, Lucie. & CHRZAVZEZ, J. 2010. Anthracology and taphonomy, from wood gathering to charcoal analysis: a review of the taphonomic processes modifying charcoal assemblages, in archaeological contexts. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 291: 142-153.
THIÉBAULT, Stéphanie. (Ed.). 2002. Charcoal analysis: methodological approaches, palaeoecological results and wood uses. British Archaeological Reports International Series, 1063: 1-284.
Pol·len
DIMBLEDY, G.W. 1985 The palinology of archaeological sites. Academic Press, London.
Atles anatomia plantes
SCHWEINGRUBER, Fritz. H. 1978 Mikroskopische holzanatomie Zürcher A.G. Zug
SCHWEINGRUBER, Fritz. H. 1990 Anatomie europäischer Hölzer. Bern und Stuttgart
SCHWEINGRUBER, Fritz. H. 1996 Tree rings and environment dendroecology. Birmensdorf: Swiss Federal Institute for Forest, Snow and Landscape Research- Berne: Haupt.
RECURSOS DIGITALS
http://www.wsl.ch/land/products/dendro/
http://http//www.plantatlas.eu
https://ipna.unibas.ch/archbot/pdf/index.html
http://http//insidewood.lib.ncsu.edu
http://http//www.wodancharcoal.ie
BEKKER, R.M., CAPPERS, R. T.J AND NEEF, R. 2011. Digital Atlas of Economic Plants in Archaeology. The Digital Atlas series
Revistes digitals:
Vegetation History and Archaeobotany. https://www.springer.com/journal/334/
Bloc 2. Arqueozoologia
BIBLIOGRAFIA
TEMA 1. Les anàlisis de fauna en el marc dels projectes d'investigació arqueològica:
DAVIS, S.J.M. (1989). La arqueología de los animales, Barcelona, Ediciones Bellaterra S.A.
CHAIX, L., MÉNIEL, P.(2005). Manual de arqueozoología. Editorial Ariel, Barcelona.
ESTÉVEZ, J. (1991). "Cuestiones de fauna en arqueologia". Arqueologia, nuevas tendencias: 57-81, Madrid, CSIC.
HESSE, B., WAPNISH, P. (1985). Animal bone Archaeology. From objectives to analysis. Manuals on Archaeology, 5. Washington, Taraxacum.
PERES,TANYA M. (2010). Methodological Issues in Zooarchaeology, in: A.M. VanDerwarker and T.M. Peres (eds.), Integrating Zooarchaeology and Paleoethnobotany:A Consideration of Issues, Methods, and Cases, Springer Science,
REITZ, ELIZABETH J., I ELIZABETH S. WING. (2008). Zooarchaeology, 2nd edition. Cambridge University Press, Cambridge, U.K.
TEMA 2. La naturalesa del registre paleofaunístic:
BAKER, ANNE S. (2009). Acari in archaeology. Exp Appl Acarol.,49:147–160.
BOUCHET, F. (1997). "La parasitologie: une discipline biologique au service de l'archéozoologie". Anthropozoologica, nº 25-26: 61-64.
BRINKHUIZEN, D.C. & CLASON, A.T. (eds.) (1986). Fish & Archaeology. Oxford: BAR International Series 294.
GILBERT, B. M., L. D. MARTIN, H. G. SAVAGE (1985). Avian Osteology. Flagstaff: B. Miles Gilbert.
KENWARD, H., CARROTT, J. (2006). Insect species associations characterize past occupation sites. Journal of Archaeological Science 33: 1452-1473.
SHAHACK-GROSS, R. (2010). Herbivorous livestock dung: Formation, taphonomy, methods for identification, and archaeological implications, Journal of Archaeological Science, doi: 10.1016/j.jas.2010.09.019
STAHL, P.W. (1996). The recovery and interpretation of microvertebrate bone assemblages from archaeological contexts. Journal of Archaeological Method and Theory 3:31-75.
WHEELER, A., JONES, A.K. (1989). Fishes. Cambridge University Press, Cambridge.
TEMA 3. La formació dels conjunts de restes de fauna: l’arqueotafonomia:
BLASCO, M.F. (1992). Tafonomia y Prehistoria. Métodos y procedimientos de investigación, Zaragoza, Universidad de Zaragoza.
GISELA GRUPE (2007). Taphonomic and Diagenetic Processes,in: HENKE i TATTERSALL (Edt.): Handbook of Paleoanthropology, Pages: 241-259, Springer, Berlin.
LYMAN, R. L. (1994). Vertebrate taphonomy. Cambridge University Press, Cambridge, U.K.
O'CONNOR, T. (Edt.) (2004). Biosphere to Lithosphere: New Studies in Vertebrate Taphonomy, Oxbow Books.
TEMA 4. La recuperació de les restes de fauna: unitats i condicions:
CLASON, ANTJE TRIENTJE, AND WIETSKE PRUMMEL. 1977. Collecting, Sieving, and Archaeozoological Research. Journal of Archaeological Science 4:171–175.
GORDON, ELIZABETH A. 1993. Screen Size and Differential Faunal Recovery: A Hawaiian Example. Journal of Field Archaeology 20(4):453–460.
JAMES, S.R. (1997). Methodological issues concerning screen size recovery rates and their effects on archaeofaunal interpretations. Journal of Archaeological Science 24:385-398.
TEMA 5. La determinació de les restes de fauna:
CANNON, D.Y. (1987). Marine Fish Osteology: a manual for archaeologists. Burnaby, BC: Simon Fraser University
COHEN, A. & SERJEANTSON, D. (1996). A manual for the identification of bird bones from archaeological sites. London:Birkbeck College.
HELMER, D. (1995). "Biometria i arqueozoologia a partir d'alguns exemples del Pròxim Orient", Cota Zero, 11: 51-60.
HILLSON, S. W. (1992). Mammal bones and teeth: an introductory guide to methods of identification. Institute of Archaeology, University College London, London, U.K.
HILLSON, S. W.(2005). Teeth. Cambridge University Press, Cambridge.
TEMA 6. Determinacióde l'estructura de les poblacions animals sacrificades:
GREENFIELD, HASKEL J.(2010) 'The Secondary Products Revolution:the past, the present and the future', World Archaeology, 42: 1, 29 – 54.
HALSTEAD, P. 1998. Mortality models and milking: problems ofuniformitarism, optimality and equifinality reconsidered. Anthropozoologica, 27: 3–20.
MULVILLE, J. i OUTRAM, A. (eds) 2005. The Zooarchaeology of Fats, Oils, Milk and Dairying (9th ICAZ conference proceedings). Oxford: Oxbow.
ROWLEY-CONWY, PETER (2004). Age at Death: A Zooarchaeological Technique with Implications for Anthropology, Agricultural economics and History. Journal of Interdisciplinary Studies in History and Archaeology Vol. 1, No.1 (Summer 2004), pp. 51–59.
RUSCILLO, D. (Edt.) (2005). Recent advances in ageing and sexing animal bones, Oxbow Books, Oxford.
TEMA 7. Traces vinculades al processament, distribució i consum dels recursos animals:
SANDRINE COSTAMAGNO, FRANCINE DAVID (2009). Comparison of butchering and culinary practices of different siberian reindeer herding groups. Archaeofauna 18: 9-25.
GIFFORD-GONZÁLEZ, D. 1993: Gaps in zooarchaeology analysis of butchery: Is gender an issue? In: Hudson, J. (ed.): From Bones to Behavior: Ethnoarchaeological and Experimental Contributions to the Interpretation of Faunal Remains: 181-199. Center for Archaeological Investigations, Southern Illinois University at Carbondale, Carbondale.
GREENFIELD, H.J. (1999). The origins of metallurgy: distinguishing stone from metal cut-marks on bones from archaeological sites. Journal of Archaeological Science 26, 797-808.
OUTRAM, A.K. 2001: “A new approach to identifying Bone Marrow and Grease exploitation: why the “indeterminate” fragments should not be ignored”. Journal of Archaeological Science 28: 401-410.
TEMA 8. La quantificació i tractamentestadístic:
DONALD K. GRAYSON & CAROL J. FREY (2004). Measuring Skeletal Part Representation in Archaeological Faunas. Journal ofTaphonomy 2 (1): 27-42.
GRAYSON, DONALD K. (1979). On the Quantification of Vertebrate Archaeofaunas. In Advances in Archaeological Method and Theory, vol. 2, edited by Michael B. Schiffer, pp. 199–237. Academic Press: New York.
LYMAN, R.L. (2008). Quantitative paleozoology, Cambridge University Press, Cambridge
TEMA 9. La interpretació: el mode de gestió dels recursos animals:
MALTBY, M. (Edt.) (2005). Integrating Zooarchaeology, Oxbow Books, Oxford.
O'DAY,J., VAN NEER, W. (Edts.) (2003). Behaviour Behind Bones: The Zooarchaeology of Ritual, Religion, Status and Identity, David Brown Book Company.
ROWLEY-CONWY, P. (Edt.) (2000). Animal Bones, Human Societies, Oxbow Books, Oxford.
USEFUL WEBSITES
Virtual comparative specimens:
http://vzap.iri.isu.edu/ViewPage.aspx?id=230
http://hbs.bishopmuseum.org/frc/types.html
Zooarch e-mail list:
http://www.jiscmail.ac.uk/lists/ZOOARCH.html
Zooarchaeological organizations:
Archeozoo – http://www.archeozoo.org/en
International Council for ArchaeoZoology http://www.alexandriaarchive.org/icaz/
Bone Commons (ICAZ) - http://www.alexandriaarchive.org/bonecommons/
Sites to buy skeletons and casts:
http://www.animalskeletons.net/
http://www.skullsite.co.uk/lists.htm
ArchNet: Faunal Resources (Links related to identification of animal remains):
http://archnet.asu.edu/topical/Selected_Topics/Faunal%20&%20Zooarchaeology.php
Bioarchaeological References:
http://www.utep.edu/leb/baref/biblio.htm
Computerised Bone Templates (presents an approach to the computerized recording of graphical zooarchaeological data using digital image templates and graphic software packages):
http://www.archaeographica.com
ICAZ Animal Palaeopathology Working Group:
Zooarchaeology Information and Resources:
Bloc 3.- Osteoarqueología humana
1. Osteología humana, antropología física, tafonomía y paleopatología
ALQAHTANI, Sakher Haber, HECTOR, Mark y LIVERSIDGE, Helen M. (2010), “Brief communication: the London Atlas of Human Tooth Development and Eruption”, American Journal of Physical Antrhopology, 142: 481–490.
BAXARIAS, Joaquín y HERRERÍN, Jesús (2008), The handbook atlas of paleopathology. Pórtico, Zaragoza.
BOTELLA, M.C., ALEMÁN, I. y JIMÉNEZ, S.A. (1999), Los huesos humanos. Manipulación y alteraciones. Ed. Bellaterra, Barcelona.
BUIKSTRA, J. (ed.) (2019), Ortner’s identification of paleopathological conditions in human skeletal remains, Smithsonian Institution, Washington. Academic Press-Elservier https://doi.org/10.1016/C2011-0-06880-1
BUIKSTRA, J. i UBELAKER, D.H.(eds) (1994), Standards for data collection from human skeletal remains. Proceedings of a Seminar at the Field Museum of Natural History organized by Jonathan Haas, Arkansas Archaeological Survey Research Serie nº 44, Indianapolis.
CAMPILLO, D. i SUBIRÁ, M. E. (2004), Antropología física para arqueólogos. Ariel, Barcelona.
KLALES, Alexandra R. (2020), Sex estimation of the human skeleton. History, methods and emerging techinques. Academic Press, Nueva York. https://doi.org/10.1016/C2017-0-03550-4
KRENZER, Udo (2006), Compendio de métodos antropológico forenses para la reconstrucción del perfil osteo-giológico. CAFCA, Guatemala. https://www.ziviler-friedensdienst.org/de/publikation/compendio-de-metodos-antropologico-forenses-para-la-reconstruccion-del-perfil-osteo-biologico
IRISH, Joel D.; SCOTT, Richard S. (eds.) (2016), A Companion to Dental Anthropology. Wiley Blackwell, Londres.
NIKITA, Efthymia. (2017), Osteoarchaeology. A Guide to the Macroscopic Study of Human Skeletal Remains. Elsevier, Londres.
POKINES, James T.; SYMES, Steven A. (eds.) (2014), Manual of Forensic Taphonomy. CRC Press, Boca Raton.
SCHAEFER, M., BLACK, S. i SCHEUER, L. (2009), Juvenile osteology. A laboratory and field manual. Academic Press, Londres.
TERMCAT (1993), Diccionari d’anatomia, Colecció Diccionaris terminològics, Fundació Barcelona, Barcelona.
UBELAKER, D. H. (1984), Human skeletal remains. Excavation, analysis, interpretation, edición revisada, Smithsonian Institution, Washington. (trad. castellà: Enterramientos humanos. Excavación, análisis, interpretación. Munibe, supl. 24, Sociedad de Ciencias Aranzadi, Donostia, 2003).
WALDRON, T. (2009), Palaeopathology. Cambridge University Press, Cambridge.
WHITE, T. D. (2011), Human Osteology, 3a edició, Academic Press, Nova York.
2. Aplicaciones bioarqueológicas
BOCQUET-APPEL, J.P. (2008), Recent Advances in Paleodemography. Springer, Dordrecht.
DELGADO DARIAS, T. (2009), La historia en los dientes. Una aproximación a la Prehistoria de Gran Canaria desde la Antropología Dental. Cabildo de Gran Canaria, Col. Cuadernos de Patrimonio Histórico nº 8, Las Palmas.
DÍAZ-ZORITA, M. (2017), The Copper Age in south-west Spain. A bioarchaeological approach to Prehistoric social organization. BAR, Oxford [tesis doctoral año 2013, University of Durham http://etheses.dur.ac.uk/9470/]
DUDAY, H. (2009), The Archaeology of the Dead: Lectures in Archaeothanatology. Oxbow Books, Londres.
KATZENBERG, M.A. i GRAUER, A.L. (eds.) (2019), Biological Anthropology of the Human Skeleton. 3a edició, Wiley-Blackwell.
KLAUS, H.D., HARVEY, A.R. y COHEN, M.N. (2017), Bones of complexity. Bioarchaeological case studies of social organization and skeletal biology. University Press of Florida, Gainesville.
KURIN, Danielle Shawn (2022), The bioarchaeology of disaster. How catastrophes change our skeletons. Routledge, Londres.
LEWIS, M.E. (2007), The Bioarchaeology of Children. Perspectives from biological and forensic anthropology. Cambrdige University Press, Cambridge.
MÁRQUEZ GRANT, Nicolás (2018), “The Increasing Role of the Forensic Anthropologist in the Search for the Missing”, en BARONE, P.M. y GROEN, W.J.M. (eds.), Multidisciplinary Approaches to Forensic Archaeology, Springer,Nueva York: 77-91. https://doi.org/10.1007/978-3-319-94397-8_5
MARTIN, D.L., HARROD, R.P. i PÉREZ, V.R. (2013), Bioarchaeoogy. An integrated approach to working with human remains. Manuals in Archaeological Method, Theory and Technique, Springer, Nova York.
MATISOO-SMITH, E. y HORSBURGH, K. Ann (2012), DNA for archaeologists. Left Coast Press, Walnut Creek, California.
RIHUETE, C. (2003), Bio-arqueología de las prácticas funerarias: análisis de la comunidad enterrada en el cementerio prehistórico de la Cova des Càrritx (Ciutadella, Menorca), ca. 1450-800 cal ANE, BAR International Series, Oxford. [tesis doctoral año 2000 http://tdx.cat/handle/10803/5500?show=full]
ROBERTS, Ch. A. (2009), Human remains in archaeology: a handbook. Council for British Archaeology, col. Practical Handbooks in Archaeology, nº 19, York.
RODRÍGUEZ MARTÍN, Conrado; MARTÍN OVAL, Mercedes (2009), Guanches. Una historia bioantropológica. Museo Arqueológico de Tenerife - https://www.museosdetenerife.org/mnh-museo-arqueologico-de-tenerife/publication/102
SCHRADER, S.A. y BUZON, M.R. (2017), “Everyday life after the collapse: a bioarchaeological examination of entheseal change and accidental injury in Postcolonial Nubia”, Bioarchaeology International, 1 (1-2): 19-34; https://doi.org/10.5744/bi.2017.1000
STODDER, A.L.W., i PALKOVICH, A.M. (eds.) (2012), The bioarchaeology of individuals. University Press of Florida, Gainesville.
3. Recursos electrónicos
TERMCAT Diccionari d’anatomia https://www.termcat.cat/es/diccionaris-en-linia/182
The London Atlas of Human Tooth Development – aplicación en línea para la estimación de la edad dental según el protocolo de AlQahtani et al 2010. http://www.ibossolutions.com/qmul/v3/
Explorador de anatomía humana Inner Body con sección específica sobre el sistema esquelético http://www.innerbody.com/image/skelfov.html
The University of Texas: osteología y anatomía primatológica comparada; incluye vistas 3D y movimiento http://eskeletons.org/boneviewer/nid/12537/region/skull/bone/cranium
Estimación del sexo a partir de múltiples marcadores - Software MorphoPASSE https://www.morphopasse.com/ Exercicis d’osteologia humana - http://www.free-anatomy-quiz.com/skeletalsystem.html
Jocs d’osteologia humana Whack-a-Bone - http://www.anatomyarcade.com/games/WAB/WAB.html
Osteoware, Smithsonian Institution (2011): software lliure per el registre informatitzat de restes humanes en bases de dades (basat en els Standards de Buikstra i Ubelaker – inclou manual) - http://osteoware.si.edu/
Exhumació de fosses de la repressió franquista. Conferència de Francisco Etxeberria (2016) - https://www.youtube.com/watch?v=c4TEaGDLeA8
Identificació de víctimes de les fossas de la repressió franquista. Conferència de Cristina Rihuete Herrada (Manacor, 3 de maig de 2021) https://www.youtube.com/watch?v=-rFIim-qz6c
Mòmies guanches 3D – El Museo Canario – Momia nº 20 - https://sketchfab.com/3d-models/momia-no-20-b11be945cc3249b7bd47fda342b111ea Momia nº 5 - https://sketchfab.com/3d-models/momia-no-5-c1a2c18f95644038865f830093f7b28d
-